TÜRKİYE İSLAMCILIK VE KADINLAR
Türkiye’de İslamcılık hareketinin ana bir damarını teşkil eden ve kamusal görünürlükte bir öncü rolü üstlenenler şüphesiz kadınlardır. Tarihsel evreler şeklinde izini sürmeye çalışacağımız kadınların, bu ana damar ve öncü rolü nasıl inşa ettiklerini de anlamaya çalışacağız.
Türkiye’de “Müslümanların” bağımsız siyaset dünyasında varlık göstermeye başlamalarıyla beraber, kadın dünyasında da ciddi bir hareketlilik gözlemlemek mümkün olmuştur. Milli Nizam Partisi’nin süreç içerisinde Milli Görüş olarak gelenek kazanması, söz konusu partinin gerisinde duran ama onu “manevi bir mihver” gibi koruyan “Mehmet Zahid Kotku’nun” kısaca “Mehmet Efendi’nin müritleri arasında olarak toplum içinde ve dünyaya dair sözü olan kadınların görünürlüğüne de zemin teşkil etmiştir.
Hem tekke hem siyaset ilgisinin birleştiği bir yolun adı diyebileceğimiz “Milli Görüş” geleneğindeki İslamcı kadınların kamusal görünürlüğünü, resmî olarak % 99’u Müslüman ve günlük yaşamda büyük bir kesiminin (% 70’lerde seyreden) başörtülü kadınların oluşturduğu bir toplumda, onlardan farklı ve bir iddia sahibi olarak öne çıktıkları üniversiteler ve çalışma hayatı bağlamında ve tabii ki “başörtüsü mücadelesi” paralelinde izlemek mümkün olmaktadır.
Seksen Öncesi
1950: Dr. Hümeyra Ökten; Celal Ökten’in kızı.
60’lı yıllarda Yazar Şule Yüksel Şenler, (Hür Söz, Yeni İstiklal, Babıalide Sabah gazetelerinde kadın sayfası yaptı. Bugün gazetesinde 1967-71’de köşe yazarı idi. Seher Vakti dergisi başyazarı oldu. 1971’de hapis yattı. 1980’den sonra Zaman ve Milli Gazete’de yazdı.wikipedia’dan) hem kendine özgü baş örtme stili, hem de çeşitli gazetelerdeki yazı ve ülke genelindeki konferanslarıyla, bir Müslüman kadının içinde bulunduğu dünyaya dair değiştirme, dönüştürme çabasını içeren eleştiri ve önerileriyle Türkiye İslamcılığı’nda öne çıkan bir isim olmuştu. Şahsen “Türkiye İslamcılığı” derken düşünsel bakıştan ziyade coğrafî aidiyetten yola çıkmaktayım. Zira bilebildiğim kadarıyla ne Şule Hanım’ın ne de diğer “İslamcıların” hatta erken dönem biz gençlerin zihninde bir “coğrafyayla kayıtlılık” söz konusu değildi. Şule Hanım’ın tutumu, alışılagelenin dışındaydı. Dediğim gibi, diğer kadınlar yani annelerimiz gibi başını örtmüyor; onlar gibi yalnızca ev içinde ve eve dair sorumlulukla hareket etmiyor, yazıyor, konuşuyor, konuştukları “erkekleri” dahi heyecanlandırıyor, erkek sahası görülen siyasete dair bir şeyler söylüyor, Cumhurbaşkanı’nın (Cevdet Sunay) başörtülü kadınlara yaptığı uyarıya aynı sertlikte bir uyarı ve çağrıyla cevap veriyor, hatta hapse giriyor.
1968 Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi öğrencisi Hatice Babacan’ın başörtüsü mücadelesine sahne oluyor. Fakültede boykot yapılıyor, dekan istifa ediyor. Ama öğrencinin de derslere girmesi yasaklanıyor.
Yine 1974’de Emine Aykenar’ın barodan atılması başörtülü kadın ve Türkiye İslamcı kadınlarının serüveninin başörtüsü yasakları ve mücadelesiyle içi içe gelişmesinin de önemli bir örneği olarak önümüzde durmaktadır.
1970’lerde, MNP-MSP çizgisinde partinin ileri gelenlerinin eşleri Türkiye kadınlarının İslamcı çizgisi için önemli bir örneklik teşkil etmekteydiler. Partinin illerde ve hatta ilçelerde yapılan çeşitli toplantılarında bu partili kadınların duruşu ile doğru orantılı olarak ülke sathında kadınların dışarıya çıkma, farklı illere seyahat etme imkânını beslemiş; toplantılar, konferanslar ve çeşitli tiyatro gösterileriyle kendilerine gelenek dışında yeni bir kimlik geliştirmelerinde yardımcı olmuştu.
Yine 70’li yıllar, İslamcı kadınların STK’laşma (Kendi öz değerlerimizle sorun çözümü: Dr. Gülsen Ataseven, Eczacı Fevziye Nuroğlu, Fatma Çalıkavak Kutbî, Mukaddes Çıtlak, Öğretmen Ayla Ağabegüm gibi isimlerle 1973’de Hanımlar İlim ve Kültür derneği örneği) yoluyla toplumsal duyarlılık geliştirmelerinin, bu duyarlılıkla bilhassa üniversite öğrencilerine sahiplenip onların “dini/İslamcı” kimlik oluşturmalarına yardımcı olduklarının görüldüğü yıllardı. Sözün en başında da değindiğim gibi, bu yıllarda bilhassa Mehmet Efendi ve Sami Efendi gibi manevî önderlerin de önemli ölçüde katkı ve rehberlikleri kadınların üniversite merkezli “İslamcı kimlik” geliştirmelerinde dikkate değerdir. Tabii anti parantez “Mahmut Efendi” merkezli anlayışın da yeni yeni üniversitelerde görülmeye başlayan başörtülü kızları İslam adına eve davet faaliyeti de bir başka sorunu besler nitelikte yetmişlerin sonlarında etki alanı oluşturmaya da başlamıştı. Zira “sistemin” okullarında “Müslüman kimlikle yer almanın anlamı” tartışmalarının yanı sıra kadınların evde olmalarının makbuliyeti de az sayıdaki başörtülü öğrencilerin çeşitli çelişkiler ve çatışmalar arasında kalmasına sebep olmaktaydı.
Benim izleyebildiğim kadarıyla, kadın dünyasında “İslamcılık” kendini kurtarmanın yanı sıra içinde bulunduğu dünyanın, insanların da kurtuluşuna çaba sarf etmeyi gerekli kılan bir kabuldür. Bu sebeple her ne kadar İslamcı kadın hareketi orijin olarak şehirli, hatta biraz elit bir kimlik olarak uç verse de süreç içerisinde dünyevi taleplerin olabildiğince aza indirgendiği, uhrevî kurtuluş için tevazu temelli ama diğerlerinin, bütün insanlığın kurtuluşu için de sistem başta olmak üzere büyük değişikliklerin hayata geçirilmesini gerekli kılan, gerekirse bu uğurda anne-baba dâhil ailenin bile gözden çıkarılabildiği bir direnişi ve iddiayı da içermekteydi.
Direnişçi ve dönüştürücü kadın kimliği iddiası, bilhassa 80’ler arifesinde yayınlanan çeşitli “İslamcı dergilerin/Şura-Tevhid-Hicret” gibi, etki ve katkısıyla başörtülü kimlikle özdeş bir varlık alanı inşasını da beraberinde götürüyordu. Siyah başörtüsü ve elinde direniş bayraklı “Zeynepler” profili, ciddi anlamda “başörtülü mücahide” imgesini besleyen logolarla süslü dergi kapaklarının nasıl bir kadın tipi oluşması gerektiğini tetikleyen unsurlar olarak “İslamcı kadını” inşa iddiası taşımaktaydı. 70’li yılların “Ne sağcıyız, ne solcu, İslamcıyız İslamacı/Ne Kapitalizm, ne Sosyalizm, tek yol İslam” anlayışıyla ve bütün mazlumları kuşatan bir İslam devleti ülküsüyle hareket ve bunun da kadınlarsız olmayacağı fikri, yani kadınları, kendilerini değersiz kılan geleneksel dini algıların ötesine taşıyan bir anlayışla tasvir, 80’li yılların İslamcılığının kadın merkezindeki gelişiminde önemli olmuştur.
1979 İran devrimi ile büyük bir soluk bulan Türkiye İslamcılığı bilhassa İslamcı kadın tipolojisini o çıkıp geldiği kaynaktan önemli ölçüde farklı kılarak uzağa düşürüyor; belki de daha doğru bir ifade ile “ayrı ayrı/ çeşitli” İslamcı kadın görünürlüğüne yol açıyordu.
80’li yıllar, Türkiye’de legal siyaset alanının ortadan kaldırılmasıyla da irtibatlı olarak, 79 İran devriminin de çok önemli bir kaynak etkisiyle, İslamcılığın yeni yüzlerinin, yeni gruplaşmalarının oluşmasını tetiklemiştir. “Radikal” denilen ve kadın-erkek ilişkisini alışkın olunanın dışına çıkaran bir birlikteliği gösteren ve “İslam devleti” düşüncesi merkezli yapılar yanı sıra, çeşitli vakıf ve dernekler etrafında kümelenen ve daha mutedil, ve belki biraz daha gelenek merkezli düşünce grupları yapılar sessiz ve derinden bir gidişle kendisini göstermiştir. Diğer bir deyişle İslamcılık bir tarafta “radikal” bir seyir izlerken diğer taraftan da Özallı yıllar diyebileceğimiz dönemde daha ılımlı, uzlaşmacı ve hatta kadınlar dünyasında “Feminist İslamcılar” olarak nitelenebilecek kümeleşmelere de imkân veren bir farklılaşmayı kucaklayan bir geniş havza görünümüne evrilmişti.
Üniversitelerde bir biçimde sayıları artan ve zamanla Kız İHL’lerin mezunlarıyla da kat be kat çoğalan başörtülüler, 80’li yılların İslamcılığının bu görünür evrilmesinde önemli roller üstlendiler.
Mehmet Efendi’nin yerini alan Esad Coşan Hocaefendi’nin kız öğrencilere özel önem ve ilgisiyle “Kadın ve Aile dergisi”, Yeni Asya çevresi Nurcularının “Bizim Aile”, o gün itibariyle daha kadın diline sahip olmakla beraber daha bir “İslamcı/Mektup” dergisi, kadın dergileri etrafında gündeme dair, hayatın içinde ve “Mektup” hâriç sınırları belli bir İslamcı kadın hareketinin izlerini sürmemizi sağlayan yayınlar olarak öne çıkmıştır. Mektup dergisi kadınların kaleminden kadın erkek herkese, ilkesi ile köktenci, direniş ve değişim talepli diliyle geniş bir etki alanı da oluşturuyordu.
Bu çevrelerin dışında ve belki de “bağımsız kadın kimliğinin” inşasında önemli rol alan “radikal İslamcılar” arasında da üniversite çevresinden önemli bir kadın kitlesi, o yılların İslamcı kadın görünürlüğünde aksiyoner olarak öne çıkmıştır. Dönemin başörtüsü yasaklarıyla da kendisini gösterdiği o yıllar, İslamcı kadınları erkeklere rağmen Türkiye İslamcılığının rengini ve gidişatını belirleyen ana aktör konumuna yükseltmiştir.
Alev Hanım burada olsaydı şüphesiz çok daha derinlikli bir tasviri sunacağı muhakkaktı; başörtüsü mücadelesinden bağımsız olarak o günkü Zaman gazetesinde Ali Bulaç ile çeşitli yazılar yoluyla tartışan bazı kadınlar,(Elif Halime Toros, Mualla Kavuncu Gülnaz, Tuba Tuncer, Yıldız Kavuncu) İslâmilik ve İslamcılık arasında bir çizgide geleneksel kodlarla kadınları sınırlayan anlayışlara karşı “kadın” vurgulu itirazları yükselterek İslamcı kadın hareketindeki farklı bir rengi izhar etmişlerdi.
1987 yılı Ankara İlahiyat merkezli Türkiye geneline yayılan ve yasakların sınırlı uygulamasından kaynaklanan parçalı başörtüsü direnişleri ise, Özal’lı ANAP iktidarının naif ortamında kadın-erkek dayanışmasının görüldüğü, ancak kadınların sınırlarını ya da sınırsızlıklarını keşfetmelerinde bir dönüm noktası olarak kabul edilebilir. Zira üniversite yönetimiyle veya siyasi çevrelerle yapılan pazarlıklarda kız öğrencilerin etkinliği ve kararlılığı, bedel ve hak denkleminde yeni kadın kimliğinin inşasının habercisi olarak değerlendirilmeyi hak eder niteliktedir.
28 Şubat ve 90’lı yıllar:
90’ların başında Mazlum-der’in kurulması, derneğin kuruluşunda bazı kadınların fiili ya da resmi kurucu olarak sorumluluk üstlenmesi (Av. Zeynep Şen Sayımlar, kuruluş çalışmalarında büyük emeği olan biridir) ve neticede Yönetimde, kadın komisyonu, kadın kolu gibi yapılanma olmaksızın doğrudan kadınların yer alabilmesi, İslamcı kadınların başörtüsü mücadelesindeki bedel ödeyerek varlık gösterme iradelerinin bir yansıması olarak kendisini gösterir. Neticede, İslamcı çevrelerin doğrudan dile getirmediği ancak İslam kardeşliği, hak, adalet, zulme rıza göstermeme gibi genel ve temel insanî/İslâmî duyarlılıklar bağlamında sözü edilen bir takım esaslar “insan hakları” gibi bir jargon içinde özel bir mücadele alanı olarak ilgiye alınıyor ve 90’lı yıllar Türkiye’sinin böyle zorlu bir konusunda kadınlar erkeklerle karar alma mekanizmasında ilk defa eşit konumda yer alabiliyordu. Bu konu, yani kadınların bir örgüt içinde nasıl yer alacağı meselesi, Türkiye İslamcı hareketinde bugün dahi ikircikli pozisyonunu koruyan bir mesele olarak “İslamcılar”ın önünde durmaktadır.
Yine 90’lı yıllar, İslamcı kadınların erkek merkezli örgütlerden bağımsız olarak kurdukları kadın örgütlerinin ve platformlarının çatısı altında çeşitli faaliyet içine girdikleri yıllardır. Bu bağlamda İstanbul Gökkuşağı Kadın Platformu otuz küsur derneğin (o gün itibariyle) kadın kolları ve bağımsız kadın derneklerinin çatısı olarak kendini gösterir. Platform, daha mutedil, uzlaşmacı ve erkeklerle dayanışma içerisinde bir politikanın da sahibidir. Ardından Ankara Başkent Kadın Platformu, kadınların kadın kimliğine dair gerek mevcut sisteme, ağırlıklı olarak da gerekse “İslam” adı altında kendilerine dayatılan bir takım kabullere karşı mücadele amaçlı kurularak, daha bağımsız ve özgün bir yapı olarak ortaya çıkmıştır. 28 Şubat sürecinin başlamasıyla kuruluş amacından ister istemez biraz olsun farklılaşan platform, yasal zorunluluk sebebiyle 2000 yılında birey olarak kadınların üye olabildiği bir kadın derneğine dönüşmüş; çalışmaları da bir süre başörtüsü yasaklarıyla mücadele merkezli bir kadın dayanışma hareketi olarak seyretmek durumunda kalmıştır. Ancak, mücadele ciddi boyutuyla “ kamudaki başörtüsü yasakları” merkezli olsa da kadınlar bu süreçte “İslamcı” kimliklerini muhafaza ederek ama onu da aşan daha farklı kadın kimlikleriyle tanışma ve dayanışma örnekliğine de girişmelerinin imkânına ulaşmış görünmektedirler.
3-14 Haziran 1996 tarihleri arasında İstanbul‘da düzenlenen Habitat II-İnsan Yerleşmeleri üzerine Birleşmiş Milletler Konferansı, kadın platformlarının ve çeşitli sivil kadın girişim gruplarının (Hazar Eğitim ve Kültür derneği önemli bir örnektir,) birbirleriyle tanışma, kaynaşma ve işbirliği içine girme imkânını veren bir zemin olmuştur.
28 Şubat süreciyle karşılaşıldığında ise, İslamcıların hemen her grubu, Fethullah Gülen hareketi hâriç, (Ruşen Çakır, bir yazısında “başörtüsü konusunda Fethullah Gülen cemaatine ait Zaman gazetesi de dâhil olmak üzere bir kısım İslâmcı yayın organı epey geniş yer ve destek verdi”. Birikim, 137. Sayı- dese de) başörtüsü yasaklarının “kendi varlıklarına” tehdit olarak algılandığı bir direnişi gösterse de, sonuçta “İslamcı kadınlar” bu mücadelede “sınırlı bir grup erkekle” yalnız başlarına mücadele etmek durumunda kalmışlardır.
İstanbul merkezli Ak-der bu süreçte, yasaklara karşı “İslamcı kadın” kimliği ile direniş göstermenin imkânını üretmek amaçlı kurulan, geride erkeklerden destek alarak ama sorumluluk ve direnişi ağırlıklı biçimde kadınların üstlendiği örgütlerden biri olarak sistemle/yasakla mücadelenin odağı olmuştur.
Türkiye İslamcı kadın hareketi, örgütlülük bağlamında böyle bir seyri izlerken, kendi bağımsız ve özgün duruşlarıyla “İslamcı kadın kimliğinin” inşasında birey olarak veya bir dergi etrafında etki ve varlık gösteren kadınların önde gelenlerini de anmamak önemli bir eksikliktir. Cihan Aktaş büyük emekle ve düşünce çilesiyle bu konuda öncü kadınların başında yer alır. Gülsen Ataseven, Yıldız Ramazanoğlu, Nazife Şişman, Süreyya Yüksel, Sabiha Ünlü, Emine Şenlikoğlu, Hidayet Şefkatli Tuksal, Ayla Kerimoğlu, Ayşe Böhürler, Havva ve Ayşe Sula, Nevin Meriç, Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Sibel Eraslan ve ismini sayamadığım pek çok kadın, her biri kendi kulvarında İslamcı kadın kimliğinin oluşum ve gelişimine, bir yelpazenin farklı ton ve renklerde oluşu gibi, kendilerince yön veren kadınlar olarak öne çıkmaktadırlar. Alev Erkilet ise, son dönem İslamcılık tartışmalarının rağmına ısrarla “İslamcı” kimliğine, vurgu yaparak sahip çıkmaktan geri durmayan bir akademisyen olarak dikkat çekmektedir.
Son olarak şunun altını çizmek isterim ki, bu sunum, 28 Şubat sonrası Türkiye İslamcı hareketini içermemektedir. Bilhassa Ak Parti iktidarı sonrası 2000’li yıllardaki kadın kimlikleri ve hareketleri açısından yaşanan çeşitliliğe ve farklılaşmaya değinilmemiştir. Ayrıca genel olarak ve toplumsal duyarlılıklar bağlamındaki meselelere ilişkin bir tartışmayı da içermemektedir. Zira İslamcılık kendi dahili sorunlarını tartışmaya çok da vakit ayırmamıştır: “İslam gelecek, dertler bitecek”tir. Nitekim İslam’ın egemenliğinde işçi sorunu olmayacak, herkes emeğinin karşılığını alın teri kurumadan alacaktır, dolayısıyla sendika diye bir yapıya ihtiyaç olmayacaktır(!); kadınlar kendilerine dinin verdiği değerlere kavuşunca zaten sorun kalmayacaktır; ekonomide faiz olmayacağı için iktisadi ilişkiler sömürüden korunacaktır gibi birçok mesele ne yazık ki, İslamcılar arasında sahici tartışmalarla neticelenmiş konular değildir. Her ne kadar bazı kadınlar, kendilerine üst perdeden “bugün için dışarda dolaşıp çeşitli çalışmalar içinde yer alıyor olsanız da ‘İslam egemen olunca evlerinize döneceksiniz’” gibi sözlerle ayar vermeye çalışan zihinle büyük bir hesaplaşmanın içine girmek istedi ise de, ne bu hesaplaşma yapılabildi, ne de İslamcı kadınlar “mevcut sistemle uyumlulaştırılma” konusunda ciddi bir tavır geliştirebildi.
