H. Emre Bağce*
Özet: Bu makalede parlamenter, başkanlık ve yarı başkanlık sistemiyle yönetilen ülkeler gelir dağılımı eşitsizliği ve yoksulluk bakımından incelenmektedir. Bu şekilde, yönetim sistemlerinin avantaj veya dezavantajlarına dair hipotetik tartışmaların aşılması, somut araştırma sonuçla- rı üzerinden yönetim sistemlerinin niteliğine dair daha rafine bilgiye ulaşılması amaçlanmıştır. Çalışmanın ilk kısmında, dünyada hangi ülkelerin parlamenter sistemle, hangilerinin başkan- lık ve yarı başkanlık sistemleriyle yönetildiği belirlenmiş ve tasnif edilmiştir. İkinci bölümde, yüz elliden fazla ülkenin gelir dağılımı eşitsizliği – Gini Endeksi (Dünya Bankası tahmini) yö- netim sistemlerine göre gözden geçirilmiş ve karşılaştırılmıştır. Üçüncü bölümde ise Oxford Yoksulluk ve İnsani Gelişme Girişimi’nin Çok Boyutlu Yoksulluk Endeksi’ndeki yüz bir ülkenin yoksulluk seviyesi rakip siyasi sistemlere bağlılıkları açısından incelenmiştir. Çalışmanın so- nuçlarına göre, parlamenter sistemle yönetilen ülkelerde gelir dağılımı eşitsizliğinin daha az olduğu, bu ülkelerin benzer şekilde yoksulluk açısından da daha olumlu durumda olduğu tes- pit edilmiştir. Başkanlık ve yarı başkanlık ülkelerinin ise bilakis her iki kategoride de olumsuz durumda bulunduğu belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Parlamenter sistem, Başkanlık sistemi, Yarı başkanlık sistemi, Gelir dağılımı eşitsizliği, Gini endeksi, Yoksulluk.
Giriş
BM’ye tam üye sıfatıyla kayıtlı 193 ülke bulunuyor; Hong Kong, Kuzey Kıbrıs, Porto Riko, Filistin, Makao gibi bağlı, özerk veya kısmen tanınmış ülkeler hesaba katıldı- ğında dünyadaki ülke sayısı 200’ü aşmaktadır. Ülkelerin rejimlerinden veya yöne- tim sistemlerinden söz edildiğinde monarşi veya cumhuriyet, başka ayrımlara göre demokratik veya otoriter/totaliter rejimler şeklinde sınıflandırmalar yapılmaktadır. Antik dönemlerden itibaren yönetimlere dair monarşi, aristokrasi (bazen oligarşi) ve demokrasi ayrımı yaygın şekilde kullanılmaktadır. Bu sınıflamalarda iktidarın dayandığı temel, halkın katılımı ve kamu yararı gibi faktörler belirleyici olmakta- dır. Öyle ki, Platon ve Aristoteles’te nicelik olarak yönetime katılan kişi sayısı kadar
* Prof. Dr., Marmara Üniversitesi, İletişim Fakültesi.
Bu çalışmada ele alınan meseleler yazarın Parlamenter Sistem mi, Başkanlık mı?: Yoksulluktan Hukukun
Üstünlüğüne Ülkelerin Dünyadaki Yeri (İstanbul: Gonca Yayınevi), 2016 başlıklı eserinde kapsamlı şekilde
incelenmiştir. Bu makalede bilgiler gözden geçirilmiş, yeni eklenen tablo ve grafiklerle yönetim sistemleri
arasında daha fazla karşılaştırma imkânı sağlanmıştır.
Gönderim 15 Kasım 2016
Kabul 27 Aralık 2016
yönetimin halkın tümünün, yani kamunun, yararını gözetip gözetmemesi, yasalara saygılı olup olmaması gibi nitelikler yönetimleri ayrıştırmak için vazgeçilmez gö- rülmüştür. Yeniçağ ile birlikte yönetimler monarşi, aristokrasi, demokrasi şeklinde sadece yönetimde bulunan kişi sayısına bakılarak tarif edilmeye başlanmıştır. Ancak cumhuriyetin yaygınlaşması sonucu bu ayrım yönetimleri sınıflandırmak ve tarif et- mek açısından yetersiz kalmıştır. Bu kapsamda yönetim içinde özellikle yasama ve yürütme ilişkilerinin düzenlenişine göre tasnifler gelişmiştir. Parlamenter, başkan- lık veya yarı başkanlık olarak nitelenen ülkelerin, kimi yerleşik kimi zayıf olmakla birlikte, cumhuriyet ve demokrasi çatısı altında yer aldığı söylenebilir. Elbette bu, o ülkelerin iç karışıklıklar, isyanlar, darbeler yaşamayacağı veya otoriter sapmalar göstermeyeceği anlamına gelmiyor. Bu bakımdan demokratik ve otoriter/totaliter ayrımını her zaman göz önünde bulundurmak gerekiyor. Parlamenter ve başkanlık sistemi esas olarak yürütmenin belirlenmesine, konumuna ve yasama ile ilişkilerine göre şekil alır. Bir ülkede parlamenter, başkanlık veya yarı başkanlık sistemine dair tercihler, o ülkedeki siyasi kurumsallaşma biçimini ve siyasi kültürü şekillendirir; siyasetin işleyişini ve sonuçlarını derinden etkiler.
Bu makalede ülkelerin uyguladıkları yönetim sistemi ile toplumdaki gelir dağılımı eşitsizliği ve yoksulluk durumu arasındaki ilişki değerlendirilecektir. Yani yönetim sistemlerine göre ülkelerin gelir dağılımı eşitsizliği seviyesinin ne olduğu; yoksul- luğun hangi boyutlarda bulunduğu sorusuna cevap aranacaktır. Bu soruya cevap verebilmek için öncelikle her bir yönetim sisteminde hangi ülkelerin bulunduğu tespit edilecektir. İkinci bölümde yönetim sistemlerine göre dünyada gelir dağılı- mı eşitsizliği, üçüncü bölümde ise yönetim sistemlerine göre ülkelerin yoksulluk durumu ele alınacaktır. Gelir dağılımı eşitsizliğini belirlemek amacıyla esas olarak Dünya Bankası’nın 2015 Gini Endeksi’nden yararlanılacaktır. Dünyada yoksul ül- kelerin yönetim sistemlerine göre durumunu tespit edebilmek amacıyla da, Oxford Yoksulluk ve İnsani Gelişme Girişimi (Oxford Poverty and Human Development Initiative – OPHI) ile Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı İnsani Gelişme Raporu tarafından hazırlanan Çok Boyutlu Küresel Yoksulluk Endeksi kullanılacaktır1. Her iki bölümde endekste yer alan tüm ülkelerin analizine ek olarak, üç yönetim siste- minden tabakalı olarak seçilen 25’er ülkenin (toplam 75 ülke) verileri üzerine ikinci bir analiz gerçekleştirilecektir. Bu yolla, yönetim sistemlerinin performanslarına dair daha rafine sonuçlara ulaşılacaktır. Çalışmada ayrıca Türkiye’nin endeksteki yerine ve gelir dağılımı eşitsizliği bakımından ne durumda olduğuna kısaca değinilecektir.
Endeks değerlerinin yönetim sistemlerine göre ayrıştırılarak incelenmesi literatüre özgün ve önemli bir katkı sağlamaktadır. Bu yolla, ‘yönetim sistemleri nedir’, ‘avantaj veya dezavantajları nelerdir’ şeklindeki kitabi, birçok durumda hipotetik ve ideolo- jik tartışmaların ötesine geçilebilecektir. Yönetim sistemlerinin ürettiği sonuçların ayrıntılı analiziyle yönetim sistemlerinin yapı, işleyiş ve niteliğine dair daha sağlıklı değerlendirme yapma imkânı doğacaktır.
1 Ülkelerin, karşılaştırma yapmaya imkân verecek şekilde, yönetim sistemlerine göre sınıflanmış verileri makalenin sonunda Tablo 5 ve Tablo 6’da yer almaktadır.
1. Dünyada Hangi Ülkeler Nasıl Yönetiliyor?
Ülkelerin yönetim sistemlerine göre tasnif edilmesi hayli uğraş gerektiren bir iş. Bunun birçok nedeni bulunmaktadır; en başta ise ülkelerin yaşadığı değişiklikler gelmektedir. Tarihsel seyir içinde olağan veyahut olağan dışı koşullarda ülkelerin yönetim sistemleri değişmekte, dönüşmektedir. Ayrıca yönetim sistemlerine yöne- lik tasnifler bazen sınırlı düzeyde kalmakta, bazen de hatalar ihtiva edebilmektedir. Güncel veriler dikkate alındığında, 86 ülkenin parlamenter sistemle, 59 ülkenin baş- kanlıkla, 41 ülkenin ise yarı başkanlıkla yönetildiği görülmektedir2.
Parlamenter sistemde, yürütme parlamento içinden belirlenmekte, kabine parla- mentoya karşı sorumlu kılınmaktadır. Genel olarak bakanlar ve özelde başbakan milletvekili oldukları için, başbakan eşitler arasında birinci rolü oynamaktadır. Bu durum beraberinde hükümet üyelerinin hem tek tek, hem de ortak sorumluluğunu getirmektedir. Cumhurbaşkanı parlamenter sistemde devlet başkanı sıfatıyla yasa- ma-yürütme-yargı kuvvetleri arasında dengeleyici ve uzlaştırıcı bir rol oynamakta hem de yürütme içinde gücü dengelemek ve denetlemek için ayrıca sembolik bir rol oynamaktadır. Bu nedenlerle parlamenter sistemlerde cumhurbaşkanının rolü par- lamenter sistemin beşiği sayılan İngiltere’de kral veya kraliçenin oynadığı role denk bulunmaktadır; sembolik, törensel, toplumda ve kurumlar arasında birleştirici, uz- laştırıcı bir konum. Yasama-yürütme arasında ve yürütmenin kendi içindeki bu tür yumuşak düzenlemelerden dolayı parlamenter sistemde yasama-yürütme ilişkileri esnektir. Parlamenter sistem ile başkanlık sisteminin farklarını görmek için başkan- lık sisteminin ayırt edici özelliklerine bakmak gerekir: Başkanlık sisteminde yasama ve yürütme ayrı seçimlerle ve belirli süreler için belirlenir; bu sistemde başbakan başkanlığında parlamento içinden seçilen ve parlamentoya karşı sorumlu olan bir bakanlar kurulu bulunmaz, yani yürütme tek kişide toplanır. Yarı başkanlık sistemle- ri ise başkanlıktan ziyade parlamenter sistem içinde yer alır. Temel farklılığı yürütme içinde cumhurbaşkanı ile başbakan arasındaki güç dengesinin cumhurbaşkanı lehi- ne ağırlık kazanmasıdır. Yani yarı başkanlık sistemlerinde cumhurbaşkanı sembolik olmaktan ziyade yürütmenin başı olarak etkili bir rol oynar. Başbakan ve bakanlar kurulu ikinci konumda kalır3.
Parlamenter sistemde cumhurbaşkanı, Almanya ve İtalya’da olduğu gibi parlamento tarafından seçildiği gibi, Avusturya, İzlanda, Finlandiya gibi örneklerde olduğu gibi halk tarafından doğrudan seçimlerle de belirlenebilir. Bazı akademisyenler cumhur- başkanının halk tarafından seçilmesini yarı başkanlık sistemi olarak sunma eğilimi göstermektedir; hâlbuki seçimden ziyade yukarıda belirtildiği üzere cumhurbaşka- nının oynadığı rol parlamenter ve yarı başkanlık sistemi arasındaki farkı meydana getirmektedir. Hatta bir dönemler yarı başkanlık sistemi içinde sayılan Polonya ve
2 Bkz., Bağce, Parlamenter Sistem mi, Başkanlık mı?, 25-27.
3 Bağce, Parlamenter Sistem mi, Başkanlık mı?, 1. Bölüm: “Ülkeler ve Yönetim Sistemleri”, 15-29; yönetim
sistemlerine dair ayrıca bkz., H. Emre Bağce, “Parlamenter ve Başkanlık Sistemiyle Yönetilen Ülkelerde İstikrar
Durumu”, Köprü, 136 (2016): 23-36; H. Emre Bağce, “The Role of Political Institutions in Tackling Political
Fragmentation and Polarization: Presidentialism versus Parliamentarism”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler
Dergisi, 3/1 (2002): 147-162; Tuğrul Korkmaz, “Hükümet Sistemleri ve Türkiye Üzerine Bir Analiz”, Akademik
Hassasiyetler Dergisi 3/6 (2016): 43-57.
Finlandiya gibi ülkelerin Avrupa Birliği sürecinde yarı başkanlıktan parlamenter sis- teme geçişlerinin gösterdiği üzere4, parlamenter ülkelerde sembolik monarşiler dı- şında meclis veya halk tarafından seçilen ve sembolik rol oynayan cumhurbaşkanları bulunmaktadır5.
Aşağıdaki listeden ve makalenin sonunda yer alan Liste 4’ten takip edileceği üzere, başta Avrupa ülkeleri, Kanada, Japonya olmak üzere dünyada irili ufaklı pek çok ülke parlamenter sistemi benimsemiştir.
Liste 1. Parlamenter Sistemle Yönetilen Ülkeler
Almanya Andorra Hindistan Hollanda Malta
Marşal Adaları6
Antigua ve Barbuda Irak Mauritius
Arnavutluk İngiltere Moldova
Avustralya
Avusturya İrlanda
İspanya Monako
Nauru7
Bahamalar İsrail Nepal
Bahreyn
Bangladeş İsveç
İsviçre8 Norveç
Pakistan
Barbados İtalya Papua Yeni Gine
Belçika İzlanda Saint Kitts ve Nevis
Belize Jamaika Saint Lucia
Birleşik Arap Emir. Japonya Saint Vincent ve Grenadinler
Bosna Hersek Kamboçya Samoa
Botsvana
Bulgaristan Kanada
Karadağ San Marino
Singapur9
Butan
Çek Cumhuriyeti Kırgızistan
Kiribati Slovakya
Slovenya10
4 Bu hususta, BM ile benzer bir statüde bulunan Parlamentolar Arası Birliğin (PAB) veri tabanı muhtemel karışıklıkları giderecek niteliktedir. Makalenin sonunda Liste 4’te “Parlamentolar Arası Birlik Verilerine göre Avrupa Ülkelerinin Yönetim Sistemi” yer almaktadır. Bu listede Avrupa ülkelerinin birkaç istisna dışında parlamenter sistemi benimsediği görülmektedir. Buna rağmen, bu çalışmada Polonya’nın eski tasniflerde yarı başkanlık içinde sayılması da göz önüne alınarak yarı başkanlık ülkeleri arasında değerlendirilmiştir. Çalışma sonuçlarında bu hususun nasıl bir etkide bulunacağı göz önünde bulundurulmalıdır.
5 Bağce, Parlamenter Sistem mi, Başkanlık mı?, 15 vd. Bağce, “Parlamenter ve Başkanlık Sistemiyle…”.
6 William Roberts Clark, Matt Golder, Sona Nadenichek Golder, Principles of Comparative Politics, 2. Baskı, Los
Angeles, London, New York: Sage Publications, 2013, 465.
7 “Government”, The Government of the Republic of Nauru, http://www.naurugov.nr/government.aspx, (Erişim:
4 Şubat 2016). Ayrıca, bkz. “Information about the President’s Office”, The Government of the Republic of Nauru,
http://www.naurugov.nr/government/the-president’s-office.aspx, (Erişim: 4 Şubat 2016). Başbakan’ın başkan
terimi ile anılıyor olması okuru yanıltmamalı. Ülke başkanlıkla değil, parlamenter sistem ile yönetilmektedir.
8 “Switzerland’s Political System”, The Federal Council: The Portal of the Swiss Government, https://www.admin.
ch/gov/en/start/federal-council/political-system-of-switzerland.html, (Erişim: 2 Şubat 2016). Roberto Gándara
Sánchez, “Parliamentary and Presidential Systems”, Puerto Rico Encyclopedia, http://www.enciclopediapr.org/
ing/article.cfm?ref=13010903, 11 Eylül 2014 (Erişim: 2 Şubat 2016).
9 “Organisation Structure”, Parliament of Singapore, https://www.parliament.gov.sg/organisation-structure,
(Erişim: 3 Şubat 2016).
10 “State: Political System”, Slovania.Si, http://www.slovenia.si/slovenia/state, (Erişim: 5 Şubat 2016). “Political
System”, Government of the Republic of Slovenia, http://www.vlada.si/en/about_slovenia/political_system,
Danimarka Kosova Solomon Adaları
Dominika Kuveyt Tayland
Estonya Lesoto Tonga
Etiyopya Letonya Trinidad ve Tobago
Fas Lihtenştayn Tuvalu
Fiji
Finlandiya Litvanya
Lübnan Türkiye
Ürdün11
Grenada Lüksemburg Vanuatu
Guyana Macaristan Yeni Zelanda
Güney Afrika Makedonya Yunanistan
Hırvatistan Malezya
Yarı başkanlıkla yönetilen ülkeler büyük ölçüde Fransa, Portekiz ve geçmişte bu ül- kelerin sömürgesi olan ülkelerden meydana gelmektedir. Yarı başkanlık içinde tasnif edilen Polonya yarı başkanlıktan parlamenter sisteme doğru geçiş yapmış, AB’nin büyük çoğunluğunda olduğu gibi parlamenter sistem içinde yer almıştır. Sovyet Blo- kunun dağılmasından sonra yarı başkanlıkla yönetilen Kırgızistan ise 2000’li yıllar- da yaşadığı siyasi karışıklıklardan sonra cumhurbaşkanının yetkilerini sembolik bir rolle sınırlandırarak parlamenter sisteme geçmiştir. Asya ülkelerinden Moğolistan halen yarı başkanlıktan parlamenter sisteme doğru bir süreç yaşamaktadır12.
Liste 2. Yarı Başkanlık Sistemiyle Yönetilen Ülkeler
Burkina Faso Cezayir Cibuti15
Çin16 İran13 Kamerun14 Kuzey Kıbrıs Madagaskar Romanya Rusya
Sao Tome ve Principe Senegal
Demokratik Kongo Mali Sırbistan
Doğu Timor
Ermenistan17
Filistin Mısır
Moğolistan
Moritanya Sri Lanka
Suriye
Tanzanya18
(Erişim: 5 Şubat 2016).
11 “Prime Ministry”, The Hashemite Kingdom of Jordan: The Official Site of the Jordanian e-Government, http://
www.jordan.gov.jo/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0tjS1NLYwNNCP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4sMsvS3Cv-
N0NDSw83C0MPL0MjMx8zZ2MDVwN9YNT8_RzoxwVAdrPvkU!/?nameEntity=The%20Prime%20Ministry,
(Erişim: 3 Şubat 2016).
12 Ayrıntılar ve dünyadaki eğilim için bkz., Bağce, Parlamenter Sistem mi, Başkanlık mı?, 1. Bölüm: “Ülkeler ve
Yönetim Sistemleri”, 15 vd. Bağce, “Parlamenter ve Başkanlık Sistemiyle…”.
13 “Islamic Republic of Iran: An Islamic Popular System (13)”, Iran English Radio, http://english.irib.ir/analysis/
articles2/item/169658-islamic-republic-of-iran,-an-islamic-popular-system-13, (Erişim: 2 Şubat 2016). Lowell
Barrington, Comparative Politics: Structures and Choices, 2. Baskı, Wadsworth: Cengage Learning, 2012, 26.
14 “Government”, Services du Premier Ministre du Cameroun, http://www.spm.gov.cm/en/government.html,
(Erişim: 5 Şubat 2016).
15 “Djibouti: Government”, Global Edge, Michigan State University, http://globaledge.msu.edu/countries/
djibouti/government, (Erişim: 4 Şubat 2016).
16 Barrington, Comparative Politics, 188.
17 “Government System”, The Government of the Republic of Armenia, http://www.gov.am/en/gov-system,
(Erişim: 6 Şubat 2016).
18 “The Cabinet: 12 December 2015 – Present”, Embassy of Tanzania, Germany, http://www.tanzania-gov.de/
tanzania/the-cabinet, (Erişim: 2 Şubat 2016).
Fransa Namibya19 Tayvan20
Gabon Nijer Togo
Gine Bissau
Gürcistan Orta Afrika
Peru21 Tunus
Ukrayna
Haiti Polonya Yeşil Burun
Hong Kong Portekiz
Dünyada 59 ülke başkanlık sistemiyle yönetilmektedir. Bu ülkelerin ağırlıklı kısmı Latin Amerika, Afrika, Orta Asya ile Filipinler22 ve Endonezya gibi Asya Pasifik ül- kelerinden oluşmaktadır.
Liste 3. Başkanlık Sistemiyle Yönetilen Ülkeler
Afganistan Amerika Bir. Dev. Gine Guatemala Nikaragua Özbekistan
Angola23 Güney Kore Palau
Arjantin
Azerbaycan24 Güney Sudan
Honduras Panama
Paraguay
Belarus Kazakistan Porto Riko
Benin Kenya Ruanda
Bolivya Kıbrıs Seyşeller
Brezilya Kolombiya Sierra Leone
Burundi Komor Sudan
Çad Kongo Surinam
Dominik Cum. Kosta Rika Şili
Ekvator Liberya Tacikistan
Ekvator Ginesi Malavi Türkmenistan
El Salvador Maldivler Uganda
Endonezya Meksika Uruguay
19 “Executive Branch”, Government of Namibia, http://www.gov.na/executive, (Erişim: 6 Şubat 2016).
20 Benjamin Reilly, “Semi-presidential democracy in East Asia”, East Asia Forum: Economics, Politics and Public
Policy in East Asia and the Pacific, http://www.eastasiaforum.org/2008/11/08/semi-presidentialism-and-
democratic-development-in-east-asia-grows (Erişim: 2 Şubat 2016).
21 Matthew Søberg Shugart, “Semi-Presidential Systems: Dual Executive And Mixed Authority Patterns”, French
Politics, 2005, 3, 323-351. Robert Elgie, “What is Semi-Presidentialism and Where is It Found?”, Robert Elgie
ve Sophia Moestrup (ed.), Semi-Presidentialism Outside Europe: A Comparative Study, London, New York:
Routledge, 2007. Clark vd. ise Peru’yu başkanlık sistemi içinde sınıflandırmaktadır, bkz., Clark, Golder ve Golder,
Principles of Comparative Politics, 465.
22 Parlamenter sistemle yönetilen Malezya ile başkanlık sistemi ile yönetilen Filipinler üzerine istikrar konusunda
yapılmış bir çalışma için bkz., Bağce, “The Role of Political Institutions…”
23 “Government: Overview”, Embassy of Angola Washington D.C., http://www.angola.org/index.
php?page=overview, (Erişim: 2 Şubat 2016). “Angola Country Profile”, BBC News, http://www.bbc.com/news/
world-africa-13036732, 11 Ocak 2016, (Erişim: 2 Şubat 2016). “Angola”, Freedom House, https://freedomhouse.
org/report/freedom-world/2015/angola, (Erişim: 2 Şubat 2016).
24 “General Information on the Political System of AR”, Azerbaycan Respublikasının Ali Mahkemesi, http://
www.supremecourt.gov.az/en/static/view/1, (Erişim: 2 Şubat 2016).
Fildişi Sahili25 Mikronezya26 Venezuela
Filipinler Mozambik Zambiya
Gambiya
Gana27 Myanmar (Burma)
Nijerya Zimbabve
2. Yönetim Sistemlerine Göre Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliği
Ülkelerin gelir dağılımı eşitliği bakımından ne durumda olduğunu ölçmek için Gini endeksinden yararlanılmaktadır. Endeks İtalyan istatistikçi ve sosyolog Corrado Gini tarafından geliştirilmiş olduğu için bu adla anılmaktadır. Milli gelirin kişiler veya hane halkı arasında dağılımında tam eşit dağılıma ne ölçüde yaklaştığını veya ne öl- çüde saptığını belirler. Teknik olarak, Gini endeksi veya katsayısı Lorenz eğrisinin28 üstündeki alanın, hipotetik tam eşitlik çizgisinin altında kalan üçgen alana bölünme- siyle bulunur. Yani,
Gini Endeksi = (Alan A) / (Alan A + Alan B) formülü ile hesaplanmaktadır.
Grafik 1. Lorenz Eğrisi ve Gini Endeksi
Gini Endeksi’nde 0 değeri tam eşitliği, 1 veya 100’lük sisteme göre 100 değeri ise tam eşitsizliği ifade eder. Yukarıda yer alan grafikte, örneğin, nüfusun yüzde 40-60 arasındaki yüzde 20’lik diliminin 1 no’lu aralıktaki yüzde 20’lik geliri değil, 2 no’lu aralıktaki daha küçük bir gelir dilimini aldığı görülüyor. Yine grafikte, nüfusun yüz-
25 “Côte D’ivoire: Public Administration Country Profile”, United Nations Division for Public Administration and Development Management (DPADM), Department of Economic and Social Affairs (DESA), September 2007, Çevrimiçi: http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan028168.pdf, (Erişim: 2
Şubat 2016).
26 “Executive Branch”, Government of the Federated States of Micronesia, http://www.fsmgov.org/ngovt.html,
(Erişim: 3 Şubat 2016).
27 “The Executive Powers of State”, The Presidency, Republic of Ghana, http://www.presidency.gov.gh/executive,
(Erişim: 3 Şubat 2016).
28 Lorenz eğrisi ile ilgili bilgi için bkz., Joseph L. Gastwirth, “The Estimation of the Lorenz Curve and Gini
Index”, The Review of Economics and Statistics, 54/ 3 (1972): 306-316. Lorenz eğrisiyle ilgili bir örnek için
bkz., TÜİK, “Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, 2012: En Zengin Kesimin Geliri En Yoksul Kesimin
Gelirinin 8 Katı Oldu”, Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni, 13594, 23 Eylül 2013, http://www.tuik.gov.tr/ PreHaberBultenleri.do?id=13594 (Erişim: 19 Ekim 2016).
de 60’ının toplam gelirin ancak yüzde 40’ını aldığı, öte yandan nüfusun yüzde 80- 100 dilimindeki yüzde 20’lik kısmın toplam gelirin yüzde 40’ına sahip olduğu gö- rülüyor. Gelirin tam eşit dağıtılması durumunda Lorenz eğrisi tam eşitlik çizgisi ile örtüşeceğinden Gini endeksinin değeri 0 olacaktır. Tam eşitsizlik halinde ise Lorenz eğrisi mavi çizgi ile örtüşeceğinden Gini katsayısı 1 olacaktır, diğer bir ifadeyle öyle bir durumda hipotetik olarak o ülkede bir tek kişi tüm gelire sahip olacaktır.
Çalışmada Dünya Bankası’nın 2015 Gini Endeksi tahminleri29 kullanılmış; fakat beş ülkeyle ilgili eksik veya daha güncel veriler diğer uluslararası kaynaklardan derlen- miştir30.
a) 161 Ülkede Gelir Dağılımı Eşitsizliği
Çalışma kapsamında 161 ülkenin gelir dağılımı incelenmiştir. Tablo 1’de yönetim sis- temlerine göre sınıflandırılmış ülke bilgileri, ortalama endeks değerleri, ortalama al- tında ve üstünde kalan ülke sayıları ile oranları yer almaktadır. Yönetim sistemlerine göre ülkelerin dünyadaki sırası ve endeks değerleri ise makalenin sonunda, Tablo 5’ten takip edilebilir.
Tablo 1. Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerine Göre Sonuçlar (161 Ülke)
Yönetim sistemi
Ülke sayısı
Ortalama Ortalama üstündeki ülke sayısı Ortalama üstündeki ülke oranı
Ortalama altındaki ülke sayısı
Ortalama altındaki ülke oranı Ortalama üstündeki ülkeler içindeki payı Ortalama altındaki ülkeler içindeki payı
Parlamenter 64 35,73 48 75 16 25 55,81 21,33
Yarı Başkanlık 38 39 21 55,26 17 44,74 24,42 22,67
Başkanlık 54 43,63 14 25,93 40 74,07 16,28 53,33
Diğer 5 41,02 3 60 2 40 3,49 2,67
Dünya 161 39,32 86 75 100 100
Gini Endeksi’ne göre gelir dağılımı eşitsizliği ölçülen 161 ülke içinde parlamenter sis- temle yönetilen ülkeler 35,73 ve yarı başkanlık sistemiyle yönetilen ülkeler 39 ortala- ma ile 39,32 olan dünya ortalamasının üstünde yer almaktadır. Başkanlık sistemiyle yönetilen ülkeler ise 43,63 ortalama ile dünya ortalamasının altında kalmaktadır.
29 “2015 World Development Indicators: Distribution of Income or Consumption”, The World Bank, http://wdi. worldbank.org/table/2.9, Son Güncelleme: 16.12.2015. (Erişim: 26 Ocak 2016).
30 Afganistan, Azerbaycan, Katar ve Güney Sudan’ın Gini Endeksi bilgileri için bkz., “Income Gini Coefficient”, United Nations Development Programme, Human Development Reports, http://hdr.undp.org/es/content/ income-gini-coefficient, (Erişim: 28 Ocak 2016). Zimbabwe’nin Gini Endeksi bilgisi için bkz., “Distribution of Family Income – Gini Index”, CIA The World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world- factbook/fields/2172.html, (Erişim: 5 Şubat 2016).
Grafik 2. Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerine Göre Ülke Ortalamaları
Türkiye Gelir Dağılımı Eşitliği Endeksi’nde 40,2 puan ile parlamenter ve yarı baş- kanlık sistemiyle yönetilen ülkelerin ve dünya ortalamasının altında bulunmaktadır. Ancak başkanlık ülkelerinin üzerinde yer almaktadır.
Grafik 3. Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerine Göre Ortalama Üstündeki Ülkelerin Oranı
Gini Endeksi’nde, parlamenter sistemle yönetilen ülkelerin yüzde 75’i, yarı başkan- lıkla yönetilenlerin yüzde 55’i ve başkanlık sistemiyle yönetilen ülkelerin yüzde 26’sı dünya ortalamasını aşıyor.
Grafik 4. Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerinin Ortalama Üstündeki Ülkeler İçindeki Payı
Grafik 5. Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerinin Ortalama Altındaki Ülkeler İçindeki Payı
Ortalama üstündeki ülkeler içinde parlamenter sistemin payı yüzde 56, başkanlık sisteminin ise yüzde 16’dır. Ortalama altındaki ülkelerde parlamenter sistemle yö- netilen ülkeler yüzde 21 ile görece düşük paya sahip; başkanlık sistemi ile yönetilen ülkeler ise yüzde 53 ile gelir dağılımı eşitsizliğinin en yoğun yaşandığı grubu oluştu- ruyor.
Her bir yönetim içinde kaç ülke bulunduğu kadar bu ülkelerin gelir dağılımı eşitsiz- liğinde hangi düzeylerde olduğu da önemlidir. Aşağıdaki grafik yönetim sistemlerini bu bakımdan mukayese etmeye imkân vermektedir.
Grafik 6. Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerine Göre Ülkelerin Dağılımı ve Eşitsizlik Seviyesi
64 parlamenter ülkenin ağırlıklı kısmı (48 ülke) gelir dağılımı bakımından az veya orta eşitsizlik seviyesinde bulunurken, 54 başkanlık ülkesinin büyük kısmı (40 ülke) gelir dağılımında yüksek veya çok yüksek eşitsizlik seviyesinde yer almaktadır.
b) 75 Ülkede Gelir Dağılımı Eşitsizliği
Tablo 2’de gelir dağılımı eşitliği konusunda her üç yönetim sisteminin en az eşitsizliğe sahip ilk 25 ülkesine ait veriler yer alıyor. 161 ülke arasında dünya ortalaması 39,32 iken tabakalı olarak seçilen 75 ülkenin gelir dağılımı eşitliği endeks ortalaması 33,40 olmaktadır.
Tablo 2. 75 Ülkede Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerine Göre Ülke Ortalamaları
Yönetim sistemi
Ülke sayısı
Ortalama Ortalama üstündeki ülke sayısı Ortalama üstündeki ülke oranı
Ortalama altındaki ülke sayısı
Ortalama altındaki ülke oranı Ortalama üstündeki ülkeler içindeki payı Ortalama altındaki ülkeler içindeki payı
Parlamenter 25 28,90 25 100 0 0 60,98 0
Yarı Başkanlık 25 34,38 11 44 14 56 26,83 41,18
Başkanlık 25 36,91 5 20 20 80 12,20 58,82
75 Ülke 75 33,40 41 34 100 100
Parlamenter ülkeler 28,90 ortalama ile 33,40 olan 75 ülke ortalamasının üzerinde yer alıyor. Yarı başkanlık sistemi ile yönetilen ülkeler 34,38 ortalama ile dünya ortalama-
sının altında kalıyor. Başkanlık sistemiyle yönetilen ülkeler ise yüzde 36,91 ortalama ile yarı başkanlık sisteminin de altında bulunuyor. 75 ülke içinde ortalama üstündeki 41 ülkenin 25’ini parlamenter ülkeler, 11’ini yarı başkanlık sistemiyle yönetilen ülke- ler ve 5’ini başkanlık sistemiyle yönetilen ülkeler oluşturuyor.
Grafik 7. 75 Ülkede Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerine Göre Ülke Ortalamaları
Gelir dağılımı eşitliğinde 75 ülke ile karşılaştırıldığında, Türkiye 40,2’lik puan ile hem dünya ortalamasının hem de üç yönetim sisteminin her birinin ortalamasının altında kalıyor. Bu sonuçla Türkiye gelir dağlımı eşitliğinde dünyada 89. sırada bu- lunuyor.
Grafik 8. 75 Ülkede Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerine Göre Ortalama Üstündeki Ülkelerin Oranı
75 ülke arasında, parlamenter sistemle yönetilen ülkelerin tümü, yarı başkanlık ile yönetilenlerin yüzde 44’ü ve başkanlık sistemiyle yönetilen ülkelerin yüzde 20’si Gini Endeksi’nde dünya ortalamasının üzerindedir.
Grafik 9. 75 Ülkede Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerinin Ortalama Üstündeki Ülkeler İçindeki Payı
Grafik 10. 75 Ülkede Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerinin Ortalama Altındaki Ülkeler İçindeki Payı
Gelir dağılımı eşitliğinde, ortalama üstündeki ülkeler arasında parlamenter sistemin payı yüzde 61, yarı başkanlık sisteminin yüzde 27 ve başkanlık sisteminin yüzde 12’dir. Ortalama altında parlamenter ülke bulunmamaktadır. Öte yandan ortalama altındaki ülkelerin yüzde 59’unu başkanlık sistemiyle yönetilen ülkeler oluşturmak- tadır.
3. Yönetim Sistemlerine Göre Ülkelerin Yoksulluk Durumu
Çok Boyutlu Küresel Yoksulluk Endeksi (MPI) aşırı boyutlardaki küresel yoksulluğu ölçmek üzere Oxford Yoksulluk ve İnsani Gelişme Girişimi (Oxford Poverty and
Human Development Initiative – OPHI) ile Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı İnsani Gelişme Raporu tarafından hazırlanmaktadır.
Endekste, yoksulluk üç boyutta ele alınmaktadır: Eğitim, sağlık ve hayat standardı. Eğitim boyutunda eğitim yılı ve çocukların okula devamı; sağlık boyutunda çocuk ölümleri ve beslenme; hayat standardı boyutunda ise elektrik kullanımı, sağlık, içme suyu, barınma, kullanılan yakıt türü ve sahip olunan araç gereçler yer alıyor31. 2015 Endeksi’nde küresel ölçekte en yoksul durumda değerlendirilen 101 ülke bulunmak- tadır.
Grafik 11. Dünyada Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Yoksul ve Yoksul Olmayan Ülkelerin Dağılımı (Yüzde)
BM’ye üye 193 ülke arasında 86 parlamenter ülkenin 60’ı yoksul olmayan ülke gru- bunda yer alıyor. Başkanlık sistemiyle yönetilen 59 ülkenin 19’u; yarı başkanlıkla yönetilen 41 ülkenin 12’si yoksul olmayan ülke grubunda. Diğer yandan, parlamen- ter ülkelerin 26’sı (%30,2); başkanlıkla yönetilen ülkelerin 40’ı (%67,8) ve yarı baş- kanlıkla yönetilen ülkelerin 29’u (%70,7’si) yoksul 101 ülke arasında yer alıyor. Par- lamenter ülkelerin 1/3’ünden azı yoksul gruptayken, başkanlık ve yarı başkanlıkla yönetilen ülkelerin 2/3’ünden fazlası yoksulluk içinde bulunuyor.
a) 101 Ülkede Yoksulluk
Yoksul ülkelerin Çok Boyutlu Küresel Yoksulluk Endeksi’ne ilişkin değerleri ve bu ülkelerin yönetim sistemlerine göre dağılımı makalenin sonunda Tablo 6’da yer alı- yor. Tabloda ayrıca “yoksulların nüfus içindeki oranı” ve “yoksullar arasındaki mah- rumiyet yoğunluğu” da verilmektedir. Ülkelerin sıralamasında Oxford Yoksulluk ve
31 Sabina Alkire ve Gisela Robles, Multidimensional Poverty Index – 2015: Brief Methodological Note and Results, Oxford Poverty and Human Development Initiative, University of Oxford, Briefing 31, 2015, s. 4-5. Endeks verileri için: “Global MPI Data Tables for 2015: Table 1.1 Main MPI Results”, Oxford Poverty and Human Development Initiative, http://www.ophi.org.uk/multidimensional-poverty-index/mpi-2015/mpi-data, (Erişim: 14 Ocak 2016).
İnsani Gelişme Girişimi’nin Yoksulluk Endeksi’ne göre, en az yoksuldan en çok yok- sula doğru 0 ile 1 değerleri arasında yapmış olduğu ülke sıralaması dikkate alınmış, bu değerler yönetim sistemlerine göre düzenlenmiştir. Tablo 3’te ise yoksul ülkelerin yönetim sistemlerine göre bilgileri, ortalama endeks değerleri, ortalama altında ve üstünde kalan ülke sayıları ile oranları yer almaktadır.
Tablo 3. Dünyada Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Sonuçlar (101 Ülke)
Yönetim sistemi
Yoksul ülke sayısı
Ortalama Ortalama üstündeki ülke sayısı Ortalama üstündeki ülke oranı
Ortalama altındaki ülke sayısı
Ortalama altındaki ülke oranı Ortalama üstündeki ülkeler içindeki payı Ortalama altındaki ülkeler içindeki payı
Parlamenter 26 0,094 20 76,92 6 23,08 35,09 13,64
Yarı Başkanlık 29 0,207 14 48,28 15 51,72 24,56 34,09
Başkanlık 40 0,198 20 50 20 50 35,09 45,45
Diğer 6 0,180 3 50 3 50 5,26 6,82
Dünya 101 0,172 57 44 100 100
Yoksulluk endeksinde değer ne kadar küçük ise, ülke o kadar az yoksul, değer ne ka- dar yüksekse o kadar çok yoksul durumda değerlendirilmektedir. Endekste yer alan parlamenter ülkeler 0,094 ortalama ile dünya yoksulluk ortalamasının üzerinde bu- lunuyor; diğer bir ifadeyle parlamenter ülkeler en az yoksulluk ortalamasına sahiptir. Başkanlık ve yarı başkanlık sistemi ile yönetilen ülkeler ise 0,198 ve 0,207 ortalama değerler ile 0,172 olan dünya yoksulluk ortalamasının oldukça altında kalmaktadır.
Grafik 12. Dünyada Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Yoksul Ülkelerin Ortalamaları
Grafikte görüldüğü üzere, yoksulluk yarı başkanlık ve başkanlık sistemiyle yönetilen ülkelerde daha yaygın durumda. Parlamenter ülkelerin yoksul ülkeleri dünya orta- lamasının ve diğer iki sitemin ortalamalarının hayli üstünde bir seviyede bulunuyor.
Grafik 13. Dünyada Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Ortalama Üstündeki Ülkelerin Oranı
Yoksul ülkeler arasında, parlamenter sistemle yönetilen ülkelerin yüzde 77’si, yarı başkanlıkla yönetilenlerin yüzde 48’i, başkanlık sistemiyle yönetilen ülkelerin de yüzde 50’si dünya ortalamasının üzerindedir.
Grafik 14. Dünyada Yoksulluk: Yönetim Sistemlerinin Ortalama Üstündeki Ülkeler İçindeki Payı
Grafik 15. Dünyada Yoksulluk: Yönetim Sistemlerinin Ortalama Altındaki Ülkeler İçindeki Payı
Ortalama üstündeki ülkeler içinde parlamenter ve başkanlık sistemlerinin her biri- nin payı yüzde 35’tir. Ancak, dünya ortalamasının altındaki ülkelerde parlamenter sistemin payı yüzde 14, başkanlık sisteminin payı ise yüzde 45’tir. Bu da, başkanlık ve yarı başkanlık sistemiyle yönetilen ülkelerin dünyadaki yoksulluğun çok büyük bir kısmını paylaştığını gösteriyor.
Yoksul ülkelerin durumunu değerlendirirken Grafik 11’de yer alan yoksul olan ve olmayan ülke oranlarını göz önünde bulundurmak gerekir. Ayrıca yoksul ülke ka- tegorisinde kaç ülke bulunduğu kadar, en azdan en çoğa doğru 7 seviyeli yoksulluk ölçeğinde bu ülkelerin nasıl dağıldığı da önemlidir.
Grafik 16. Dünyada Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Yoksul Ülkelerin Dağılımı ve Yoksulluk Seviyesi
26 yoksul parlamenter ülkenin 16’sı en az yoksulluk seviyesinde, 10’u ise diğer sevi- yelerdedir. 40 başkanlık ülkesinin ise 12’si en az yoksulluk seviyesinde, 28’i ise diğer seviyelerdedir.
b) 75 Ülkede Yoksulluk
Tablo 4’te Küresel Yoksulluk Endeksi’nde her üç yönetim sisteminin en yoksul 25 ülkesine ait veriler yer almaktadır. 75 ülkenin 2015 Yoksulluk Endeksi ortalaması 0,213’tür.
Tablo 4. 75 Ülkede Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Sonuçlar
Yönetim sistemi
Ülke sayısı
Ortalama Ortalama üstündeki ülke sayısı Ortalama üstündeki ülke oranı
Ortalama altındaki ülke sayısı
Ortalama altındaki ülke oranı Ortalama üstündeki ülkeler içindeki payı Ortalama altındaki ülkeler içindeki payı
Parlamenter 25 0,097 20 80 5 20 52,63 13,51
Yarı Başkanlık 25 0,239 11 44 14 56 28,95 37,84
Başkanlık 25 0,303 7 28 18 72 18,42 48,65
75 Ülke 75 0,213 38 37 100 100
75 ülke içinde en yoksul parlamenter ülkeler 0,097 ortalama ile 0,213 olan dünya ortalamasının üzerinde bulunuyor. Yarı başkanlık sistemi ile yönetilen ülkeler 0,239 ortalama ile dünya ortalamasının altında, başkanlık sistemiyle yönetilen ülkeler ise 0,303 ortalama ile yarı başkanlık sisteminin de altında kalıyor. 75 ülke içinde ortala- ma üstündeki 38 ülkenin 20’sini parlamenter ülkeler, 11’ini yarı başkanlık sistemiyle yönetilen ülkeler ve 7’sini başkanlık sistemiyle yönetilen ülkeler oluşturuyor.
Grafik 17. 75 Ülkede Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Yoksul Ülkelerin Ortalamaları
Grafik 18. 75 Ülkede Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Ortalama Üstündeki Ülkelerin Oranı
75 ülke içinde parlamenter ülkelerin yüzde 80’i, yarı başkanlık ülkelerinin yüzde 44’ü ve başkanlık sistemi ile yönetilen ülkelerin yüzde 28’i dünya ortalamasının üze- rindedir.
Grafik 19. 75 Ülkede Yoksulluk: Yönetim Sistemlerinin Ortalama Üstündeki Ülkeler İçindeki Payı
En yoksul 75 ülke arasında, dünya ortalamasının üstündeki ülkeler arasında par- lamenter sistemin payı yüzde 53, yarı başkanlık sisteminin yüzde 29 ve başkanlık sisteminin yüzde 18’dir.
Grafik 20. 75 Ülkede Yoksulluk: Yönetim Sistemlerinin Ortalama Altındaki Ülkeler İçindeki Payı
Dünya ortalamasının altında kalan ülkeler içinde ise parlamenter sistemin payı yüz- de 13’ken, yarı başkanlık sisteminin payı yüzde 38 ve başkanlık sisteminin payı yüzde 49’dur.
Sonuç ve Değerlendirmeler
Bu makalede incelenen gelir dağılımı eşitliği/eşitsizliği (Gini endeksi) ve yoksulluk endeksi sonuçları yönetim sistemlerinin durumunu sarih bir şekilde ortaya koymak- tadır. Gelir dağılımı eşitsizliği açısından endekste yer alan 161 ülke içinde parlamen- ter ülkeler 35,73 ortalama ile 39,32 olan dünya ortalamasının üstünde bulunmakta- dır; bu sonuca göre parlamenter ülkeler en az gelir dağılımı eşitsizliği ortalamasına sahip bulunuyor. Yarı başkanlık ülkeleri 39 ortalama değer ile dünya ortalamasına yakın bir noktada. Fakat başkanlık sistemi ile yönetilen ülkeler 43,63 ortalama değer ile dünya ortalamasının altında kalmaktadır.
Grafik 21. Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerine Göre Ülkelerin Dağılımı ve Eşitsizlik Seviyesi (Yüzde)
Parlamenter ülkelerin yüzde 25’i az, yüzde 50’si orta, yüzde 6’sı çok yüksek gelir da- ğılımı eşitsizliği seviyesindedir. Başkanlık ülkelerinin ise yüzde 6’sı az, yüzde 74’ü yüksek ve çok yüksek gelir dağılımı eşitsizliği seviyesindedir. Yarı başkanlık siste- minde de gelir dağılımı eşitsizliği yüksek olmakla birlikte, yönetim sistemleri için- de gelir dağılımı eşitsizliği en yoğun olarak başkanlık sistemiyle yönetilen ülkelerde yaşanmaktadır.
Yoksulluk durumunda da benzer bir tablo karşımıza çıkmaktadır. Parlamenter ül- kelerin yüzde 30’u, başkanlık ülkelerinin yüzde 68’i ve yarı başkanlık ülkelerinin yüzde 71’i yoksul 101 ülke arasında yer almaktadır. Buna göre parlamenter ülkelerin 1/3’ünden azı yoksul gruptayken, başkanlık ve yarı başkanlık ülkelerinin 2/3’ünden fazlası yoksulluk içinde bulunuyor. Yoksul ülkelerin içinde bulunduğu yoksulluk se- viyesine göre dağılımı da yönetimlerin işleyişine dair hayli fikir vermektedir.
Grafik 22. Dünyada Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Yoksul Ülkelerin Dağılımı (Yüzde)
Üstteki grafiğe göre, 86 parlamenter ülkenin yüzde 19’unun en az yoksulluk düze- yinde bulunduğu görülmektedir. 59 başkanlık ülkesinin ise yüzde 20’sinin en az yok- sulluk seviyesinde, yüzde 48’inin ise daha yüksek yoksulluk seviyelerinde olduğu tespit edilebiliyor. Başkanlık ve yarı başkanlık ülkelerinin gelir dağılımı eşitsizliğinde olduğu gibi, yoksullukta da parlamenter ülkelerden ciddi biçimde farklı bir seyir izlediği görülüyor.
Çalışmanın sonuçları göstermektedir ki, gelir dağılımının görece adaletli olduğu ve refahın tüm topluma görece dengeli biçimde dağıtıldığı ülkeler ağırlıklı olarak par- lamenter sistem ile yönetilmektedir.
Bu makalede ortaya çıkan sonuçları ekonomik gelişmişlik, hukuk, sağlık hizmetleri, yaşam standartları, demokrasi, basın özgürlüğü, siyasi haklar ve özgürlükler, istikrar gibi yine uluslararası düzeyde ölçümü yapılan endekslerle birlikte değerlendirmek yönetim sistemlerine dair daha fazla fikir verecektir. Kaldı ki, bu çalışmada yer alan
parlamenter, başkanlık ve yarı başkanlık ülkelerinin listesine göz atmak ve ülkelerle ilgili kısa bir araştırma yapmak dahi yönetim sistemlerinin işleyişine ve muhtemel sonuçlarına dair bir fikir verecektir.
Kaynakça
“2015 World Development Indicators: Distribution of Income or Consumption”, The World Bank, http://wdi.worldbank.org/table/2.9, Son Güncelleme: 16.12.2015. (Erişim: 26 Ocak 2016).
Alkire, Sabina ve Gisela Robles, Multidimensional Poverty Index – 2015: Brief Methodological Note and Results, Oxford Poverty and Human Development Initiative, University of Oxford, Briefing 31, 2015
“Angola Country Profile”, BBC News, http://www.bbc.com/news/world- africa-13036732, 11 Ocak 2016, (Erişim: 2 Şubat 2016).
“Angola”, Freedom House, https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2015/ angola, (Erişim: 2 Şubat 2016).
Bağce, H. Emre, Parlamenter Sistem mi, Başkanlık mı?: Yoksulluktan Hukukun Üstünlüğüne Ülkelerin Dünyadaki Yeri, İstanbul: Gonca Yayınevi, 2016.
Bağce, H. Emre, “Parlamenter ve Başkanlık Sistemiyle Yönetilen Ülkelerde İstikrar Durumu”, Köprü Dergisi 136 (2016): 23-36.
Bağce, H. Emre, “The Role of Political Institutions in Tackling Political Fragmentation and Polarization: Presidentialism versus Parliamentarism”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 3/1 (2002): 147-162, Çevrimiçi: http://www.emrebagce.com/ yayinlar/The-role-of-political-institutions-in-tackling-political-fragmentation- and-polarization.pdf.
Barrington, Lowell, Comparative Politics: Structures and Choices, 2. Baskı, Wadsworth: Cengage Learning, 2012.
Clark, William Roberts, Matt Golder, Sona Nadenichek Golder, Principles of Comparative Politics, 2. Baskı, Los Angeles, London, New York: Sage Publications, 2013.
“Côte D’ivoire: Public Administration Country Profile”, United Nations Division for Public Administration and Development Management (DPADM), Department of Economic and Social Affairs (DESA), September 2007, Çevrimiçi: http:// unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/un/unpan028168.pdf, (Erişim: 2 Şubat 2016).
“Distribution of Family Income – Gini Index”, CIA The World Factbook, https://www. cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2172.html, (Erişim: 5
Şubat 2016).
“Djibouti: Government”, Global Edge, Michigan State University, http://globaledge. msu.edu/countries/djibouti/government, (Erişim: 4 Şubat 2016).
Elgie, Robert, “What is Semi-Presidentialism and Where is It Found?”, Robert Elgie ve Sophia Moestrup (ed.), Semi-Presidentialism Outside Europe: A Comparative Study, London, New York: Routledge, 2007.
“Executive Branch”, Government of Namibia, http://www.gov.na/executive, (Erişim: 6 Şubat 2016).
“Executive Branch”, Government of the Federated States of Micronesia, http://www. fsmgov.org/ngovt.html, (Erişim: 3 Şubat 2016).
Gastwirth, Joseph L., “The Estimation of the Lorenz Curve and Gini Index”, The Review of Economics and Statistics, 54/ 3 (1972): 306-316.
“General Information on the Political System of AR”, Azerbaycan Respublikasının Ali Mahkemesi, http://www.supremecourt.gov.az/en/static/view/1, (Erişim: 2 Şubat 2016).
“Global MPI Data Tables for 2015: Table 1.1 Main MPI Results”, Oxford Poverty and Human Development Initiative, http://www.ophi.org.uk/multidimensional- poverty-index/mpi-2015/mpi-data, (Erişim: 14 Ocak 2016).
“Government System”, The Government of the Republic of Armenia, http://www. gov.am/en/gov-system, (Erişim: 6 Şubat 2016).
“Government: Overview”, Embassy of Angola Washington D.C., http://www.angola. org/index.php?page=overview, (Erişim: 2 Şubat 2016).
“Government”, Services du Premier Ministre du Cameroun, http://www.spm.gov. cm/en/government.html, (Erişim: 5 Şubat 2016).
“Government”, The Government of the Republic of Nauru, http://www.naurugov.nr/ government.aspx, (Erişim: 4 Şubat 2016).
“Income Gini Coefficient”, United Nations Development Programme, Human Development Reports, http://hdr.undp.org/es/content/income-gini-coefficient, (Erişim: 28 Ocak 2016).
“Information about the President’s Office”, The Government of the Republic of Nauru, http://www.naurugov.nr/government/the-president’s-office.aspx, (Erişim: 4
Şubat 2016).
“Islamic Republic of Iran: An Islamic Popular System (13)”, Iran English Radio, http://english.irib.ir/analysis/articles2/item/169658-islamic-republic-of-iran,- an-islamic-popular-system-13, (Erişim: 2 Şubat 2016).
Korkmaz, Tuğrul, “Hükümet Sistemleri ve Türkiye Üzerine Bir Analiz”, Akademik Hassasiyetler Dergisi 3/6 (2016): 43-57.
“Organisation Structure”, Parliament of Singapore, https://www.parliament.gov.sg/ organisation-structure, (Erişim: 3 Şubat 2016).
“Parline Database: Parliamentary Oversight Module”, Inter-Parliamentary Union, http://www.ipu.org/parline-e/mod-oversight.asp, (Erişim: 18 Eylül 2016).
“Political System”, Slovak Republic.Org, http://www.slovak-republic.org/politics, (Erişim: 5 Şubat 2016).
“Prime Ministry”, The Hashemite Kingdom of Jordan: The Official Site of the Jordani- an e-Government, http://www.jordan.gov.jo/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0tjS- 1NLYwNNCP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4sMsvS3CvN0NDSw83C0MP-
L0MjMx8zZ2MDVwN9YNT8_RzoxwVAdrPvkU!/?nameEntity=The%20 Prime%20Ministry, (Erişim: 3 Şubat 2016).
Reilly, Benjamin, “Semi-presidential Democracy in East Asia”, East Asia Forum: Economics, Politics and Public Policy in East Asia and the Pacific, http:// www.eastasiaforum.org/2008/11/08/semi-presidentialism-and-democratic- development-in-east-asia-grows (Erişim: 2 Şubat 2016).
Sánchez, Roberto Gándara, “Parliamentary and Presidential Systems”, Puerto Rico Encyclopedia, http://www.enciclopediapr.org/ing/article.cfm?ref=13010903, 11
Eylül 2014 (Erişim: 2 Şubat 2016).
Shugart, Matthew Søberg, “Semi-Presidential Systems: Dual Executive And Mixed Authority Patterns”, French Politics, 2005, no. 3, ss. 323-351.
“State: Political System”, Slovania.Si, http://www.slovenia.si/slovenia/state, (Erişim: 5 Şubat 2016).
“Switzerland’s Political System”, The Federal Council: The Portal of the Swiss Government, https://www.admin.ch/gov/en/start/federal-council/political- system-of-switzerland.html, (Erişim: 2 Şubat 2016).
“The Cabinet: 12 December 2015 – Present”, Embassy of Tanzania, Germany, http:// www.tanzania-gov.de/tanzania/the-cabinet, (Erişim: 2 Şubat 2016).
“The Executive Powers of State”, The Presidency, Republic of Ghana, http://www. presidency.gov.gh/executive, (Erişim: 3 Şubat 2016).
TÜİK, “Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, 2012: En Zengin Kesimin Geliri En Yoksul Kesimin Gelirinin 8 Katı Oldu”, Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni,13594, 23 Eylül 2013, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.
do?id=13594 (Erişim: 25 Ekim 2016).
Liste 4. Parlamentolar Arası Birlik Verilerine göre Avrupa Ülkelerinin Yönetim Sistemi32
Sıra
1 Ülke Adı
Almanya Siyasal Rejim Tipi
Parlamenter
2 Andorra Parlamenter Eş-Prenslik
3 Avusturya Parlamenter
4 Belçika Parlamenter / Anayasal Monarşi
5 Beyaz Rusya Başkanlık
6 Bulgaristan Parlamenter
7 Çek Cum. Parlamenter
8 Danimarka Parlamenter / Anayasal Monarşi
9 Estonya Parlamenter
10 Fransa Yarı-başkanlık
11 Hırvatistan Parlamenter
12 Hollanda Parlamenter / Anayasal Monarşi
13 İngiltere Parlamenter / Anayasal Monarşi
14 İrlanda Parlamenter
15 İspanya Parlamenter / Anayasal Monarşi
16 İsveç Parlamenter / Anayasal Monarşi
17 İsviçre Yarı-doğrudan Demokrasi
18 İzlanda Parlamenter
19 Kıbrıs Başkanlık
20 Letonya Parlamenter
21 Lihtenştayn Parlamenter / Anayasal Monarşi
22 Litvanya Parlamenter
23 Lüksemburg Parlamenter / Anayasal Monarşi
24 Macaristan Parlamenter
25 Makedonya Parlamenter
26 Monako Parlamenter / Anayasal Monarşi
27 Polonya Parlamenter
28 Romanya Yarı-başkanlık
29 Rusya Yarı-başkanlık
30 Sırbistan Yarı-başkanlık
31 Slovakya Parlamenter
32 Slovenya Parlamenter
33 Türkiye Parlamenter
34 Ukrayna Yarı-başkanlık
35 Yunanistan Parlamenter
Veritabanında Yönetim Bilgisi Eksik Ülkeler
36 Arnavutluk Parlamenter
37 Bosna Hersek Parlamenter
38 Finlandiya Parlamenter
39 İtalya Parlamenter
40 Karadağ Parlamenter
41 Kosova Parlamenter
42 Malta Parlamenter
43 Moldova Parlamenter
44 Norveç Parlamenter / Anayasal Monarşi
45 Portekiz Yarı-başkanlık
46 San Marino Parlamenter
32 “Parline Database: Parliamentary Oversight Module”, Inter-Parliamentary Union, http://www.ipu.org/ parline-e/mod-oversight.asp, (Erişim: 18 Eylül 2016).
Parlamenter Ülkeler
Sıra Ülke Veri Yılı Gini
AZ EŞİTSİZLİK 2 Slovenya 2012 25,6
3 Norveç 2012 25,9
5 Çek Cumhuriyeti 2012 26,1
5 Slovakya 2012 26,1
8 Kosova 2013 26,7
9 İzlanda 2012 26,9
10 Finlandiya 2012 27,1
11 İsveç 2012 27,3
13 Kırgızistan 2012 27,4
14 Belçika 2012 27,6
16 Hollanda 2012 28
17 Moldova 2013 28,5
18 Arnavutluk 2012 29
19 Danimarka 2012 29,1
20 Irak 2012 29,5
21 Pakistan 2010 29,6
ORTA EŞİTSİZLİK 23 Almanya 2011 30,1
24 Avusturya 2012 30,5
25 Macaristan 2012 30,6
26 Kamboçya 2012 30,8
Tablo 5. Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerine Göre Ülkelerin Durumu (Gini Endeksi – 161 Ülke)
Parlamenter Ülkeler
Sıra Ülke Veri Yılı Gini
ORTA EŞİTSİZLİK 32 İsviçre 2012 31,6
34 Bangladeş 2010 32
34 Hırvatistan 2011 32
36 Japonya 2008 32,1
38 İrlanda 2012 32,5
39 İngiltere 2012 32,6
40 Nepal 2010 32,8
41 Bosna Hersek 2007 33
44 Estonya 2012 33,2
44 Etiyopya 2010 33,2
44 Karadağ 2013 33,2
48 Kanada 2010 33,7
48 Ürdün 2010 33,7
53 Hindistan 2009 33,9
57 Lüksemburg 2012 34,8
58 Avustralya 2010 34,9
59 İtalya 2012 35,2
59 Litvanya 2012 35,2
64 Letonya 2012 35,5
66 Mauritius 2012 35,8
Parlamenter Ülkeler
Sıra Ülke Veri Yılı Gini
ORTA EŞİTSİZLİK 69 İspanya 2012 35,9
71 Bulgaristan 2012 36
74 Yunanistan 2012 36,7
76 Vanuatu 2010 37,2
79 Kiribati 2006 37,6
82 Tonga 2009 38,1
84 Butan 2012 38,7
86 Tayland 2012 39,3
YÜKSEK EŞİTSİZLİK 89 Türkiye 2012 40,2
93 Fas 2007 40,7
104 Saint Lucia 1995 42,6
105 Samoa 2008 42,7
107 Fiji 2008 42,8
107 İsrail 2010 42,8
Tablo 5. Dünyada Gelir Dağılımı Eşitsizliği: Yönetim Sistemlerine Göre Ülkelerin Durumu (Gini Endeksi – 161 Ülke)
Parlamenter Ülkeler
Sıra Ülke Veri Yılı Gini
YÜKSEK EŞİTSİZLİK
118 Papua Yeni Gine 2009 43,9
119 Makedonya 2008 44,1
120 Guyana 1998 44,6
123 Jamaika 2004 45,5
128 Solomon Adaları 2005 46,1
130 Malezya 2009 46,3
ÇOK YÜKSEK EŞİTSİZLİK
Parlamenter Ülkeler Yarı Başkanlık Ülkeleri Başkanlık Ülkeleri
Sıra Ülke Veri Yılı Gini Sıra Ülke Veri Yılı Gini Sıra Ülke Veri Yılı Gini
ÇOK YÜKSEK EŞİTSİZLİK 149 Belize 1999 53,3 148 Brezilya 2013 52,9
150 Kolombiya 2013 53,5
152 Lesoto 2010 54,2 151 Honduras 2013 53,7
153 Zambiya 2010 55,6
155 Orta Afrika 2008 56,2 154 Komor 2004 55,9
157 Botsvana 2009 60,5 158 Haiti 2012 60,8 156 Surinam 1999 57,6
161 Güney Afrika 2011 63,4 159 Namibya 2009 61 160 Mikronezya 2000 61,2
Tablodaki veriler şu kaynaklardan derlenmiştir ve daha sonra yönetim sistemlerine göre sınıflandırılmıştır. The World Bank , “2015 World Development Indicators: Distribution of Income or Consumption”; United Nations Development Programme, Human Development Reports, “Income Gini Coefficient”; CIA The World Factbook, “Distribution of Family Income – Gini Index”; Bağce, Parlamenter Sistem mi, Başkanlık mı?, 19. Bölüm.
Parlamenter Ülkeler
Sıra
Ülke
Veri yılı
Endeks Yoksulların nüfus içindeki oranı Yoksullar arasındaki mahrumiyet yoğunluğu
0-0.05
5 Karadağ 2013 0,001 0,3 46,4
6 Bosna Hersek 2011/12 0,002 0,5 37,3
7 Makedonya 2011 0,002 0,7 35,7
8 Moldova 2012 0,003 0,8 35,9
10 Barbados 2012 0,003 0,9 34,2
11 Saint Lucia 2012 0,003 1 35,4
14 Arnavutluk 2008/09 0,005 1,4 37,7
17 Ürdün 2012 0,006 1,7 35
18 Tayland 2005/06 0,006 1,6 38,5
19 Kırgızistan 2012 0,007 2 36,4
20 Jamaika 2010 0,008 2 39,4
Tablo 6. Dünyada Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Ülkelerin Durumu (101 Yoksul Ülke)
Parlamenter Ülkeler
Sıra
Ülke
Veri yılı
Endeks Yoksulların nüfus içindeki oranı Yoksullar arasındaki mahrumiyet yoğunluğu
0-0.05 29 Belize 2011 0,018 4,6 39,6
31 Trinidad ve T. 2006 0,02 5,6 35,1
37 Guyana 2009 0,03 7,7 39,2
40 Güney Afrika 2012 0,044 11,1 39,5
41 Irak 2011 0,045 11,6 38,5
0.05-0.1
45 Fas 2010/11 0,067 15,4 43,7
Parlamenter Ülkeler
Sıra
Ülke
Veri yılı
Endeks Yoksulların nüfus içindeki oranı Yoksullar arasındaki mahrumiyet yoğunluğu
0.1-0.2 51 Butan 2010 0,119 27,2 43,9
53 Vanuatu 2007 0,129 30,1 42,7
57 Lesoto 2009 0,156 35,3 44,1
0.2-0.3 62 Kamboçya 2010 0,212 45,9 46,1
63 Nepal 2011 0,217 44,2 49
65 Pakistan 2012/13 0,23 44,2 52,1
69 Bangladeş 2011 0,253 51,3 49,4
72 Hindistan 2005/06 0,283 53,7 52,7
0.3-0.4
Tablo 6. Dünyada Yoksulluk: Yönetim Sistemlerine Göre Ülkelerin Durumu (101 Yoksul Ülke)
Parlamenter Ülkeler Yarı Başkanlık Ülkeleri Başkanlık Ülkeleri
Sıra
Ülke
Veri yılı
Endeks Yoksulların nüfus içindeki oranı Yoksullar arasındaki mahrumiyet yoğunluğu Sıra
Ülke
Veri yılı
Endeks Yoksulların nüfus içindeki oranı Yoksullar arasındaki mahrumiyet yoğunluğu
Sıra
Ülke
Veri yılı
Endeks Yoksulların nüfus içindeki oranı Yoksullar arasındaki mahrumiyet yoğunluğu
0.3-0.4 84 Madagaskar 2008/09 0,357 66,9 53,3 83 Afganistan 2010/11 0,353 66,2 53,4
85 Doğu Timor 2009/10 0,36 68,1 52,9 86 Uganda 2011 0,367 69,9 52,5
87 Liberya 2013 0,374 71,2 52,5
88 Mozambik 2011 0,389 69,6 55,9
0.4-0.5 89 D. Kongo 2013/14 0,401 75,1 53,4
90 Orta Afrika 2010 0,43 77,6 55,5 91 Burundi 2010 0,454 80,8 56,2
92 Mali 2012/13 0,457 77,7 58,9 93 Gine 2012 0,459 75,1 61,1
94 Gine-Bissau 2006 0,462 77,5 59,6 95 Sierra Leone 2013 0,464 81 57,3
0.5+ 97 Burkina Faso 2010 0,535 84 63,7 98 Çad 2010 0,554 87,2 63,5
100 Etiyopya 2011 0,564 87,3 64,6 101 Nijer 2012 0,605 89,3 67,7 99 Güney Sudan 2010 0,557 91,1 61,2
Tablodaki veriler şu kaynaktan derlenmiştir ve daha sonra yönetim sistemlerine göre sınıflandırılmıştır. Alkire ve Robles, Multidimensional Poverty Index – 2015, s. 4-5; “Global MPI Data Tables for 2015: Table 1.1 Main MPI Results”, Oxford Poverty and Human Development Initiative, http://www.ophi.org.uk/multidimensional-poverty-index/mpi-2015/ mpi-data, (Erişim: 14 Ocak 2016); Bağce, Parlamenter Sistem mi, Başkanlık mı?, 14. Bölüm.
* bu yazı İnsan&İnsan, Yıl/Year 4, Sayı/Issue 11, Kış/Winter 2017, 5-39 alınmıştır.
e-ISSN: 2148-7537, www.insanveinsan.org
